Świątynia Borobudur – największa buddyjska świątynia na świecie – wznosi się ponad dżunglą centralnej Jawy w serii koncentrycznych okręgów na wzór ogromnej mandali. Brak dokumentów, które wskazałyby budowniczych tego niezwykłego pomnika, czy też celu w jakim go wzniesiono. Na podstawie badań porównawczych płaskorzeźb skrytych na stopie fundamentowej budowli z inskrypcjami powszechnie używanymi na królewskich nadaniach w VIII i IX wieku n.e. archeolodzy sądzą, że Borobudur powstał wpomiędzy 760 a 840 rokiem n.e. w czasie największego rozwoji dynastii Sailendra rządzącej królestwem Mataram, w czasach gdy znalazła się ona w sferze wpływów Imperium Srivijajan. Szacuje się, że budowa trwała 75 lat i została ukończona za rządów Samaratungga w 825 roku. Jeżeli chodzi o ten okres istnieją sprzeczne historie dotyczące tego, kto – czy buddyści, czy też hinduiści – rządzili Jawą. Władcy z dynastii Sailendra byli zagorzałymi buddystami, choć inskrypcje z Sojomerto mogą sugerować, że byli hinduistami. To w tym okresie wybudowano wiele świątyń obud religii na równinach i górach wokół płaskowyżu Kedu. Monumenty buddyjskie, w tym Borobudur, powstały w tym samym czasie co zespół świątynny Prambanan. W 732 roku śiwaicku król Sanjaya zlecił budowę sankuraium Śiwalingi na wzgórzy Wukir oddalonym o 10 km od Borobudur. Budowa buddyjskich świątyń, między innymi tej w Borobudur, była możlia w tym okresie ponieważ następca Sanjaya, Rakal Panangkaran zezwolił wyznawcom buddyzmu na ich budowę. CO więcej, by pokazać swój szacunek Panangkaran przekazał wioskę Kalasan społeczności buddyjskiej co zapisano w Tytule Kalasan datowanym na 778 rok n.e. Według części archeologów jest to dowód, że na Jawie nie było poważnego konfliktu na tle religijnym – skoro hinduski król mógł objąć patronat nad budową buddyjskiej świątyni, a buddyjski – hinduistycznej. Jednak bardziej prawdopodobne jest że na Jawie w tym czasie rywalizowały dwie dynastie – buddyjska Sailendra i śiwaicja Sanjaja. Rywalizacja ta zakończyła się triumfem śiwaitów w 856 roku w bitwie na wyżynie Ratubaka.
Porzucona
Odkrycie i rekonstrukcja
W 1814 roku Wielka Brytania wyznaczyła Sir Thomasa Stanforda Rafflesa (tego samego, który założył Singapur) jako zarządcę Jawy. W trakcie inspekcji miasta Semarang usłyszał o wielkiej świątyni skrytej w dżungli w okolicach wioski Bumisegoro. Sam nie mógł dokonać odkrycia więc wysłał na badania holenderskiego inżyniera H.C. Corneliusa. Przez kolejne dwa miesiące Cornelius i jego 200 robotników wycinali i wypalali dżunglę i usuwali warstwy popiołu by odkryć Borobudur. W obawie przez zawaleniem nie mogli odsłonić wszystkich galerii, jednak rysunki i odkrycia zostały przesłane Rafflesowi, któremu przypisuje się odkrycie zabytku dla reszty świata.
Po tym, jak Jawa wróciła pod kontrolę Holendrów prace Corneliusa kontynuował Hartmann, zarządca regionu Kedu. To on doprowadził do całego kompleksu. Niestety nie prowadził notatek ani nie sporządzał raportów ze swoich prac. Niektórzy sądzą że w głównej stupie odkrył wielki posąg Buddy. Oficjalnie zapisał, że w 1842 roku badał główną kopułę – nie wiemy co tam odkrył, a dzisiaj jest ona pusta. Rząd Holenderskich Indii Wschodnich zatrudnił F.C.Wilserna and J.F.G Brumunda do przeprowadzenia gruntownych badań świątyni. Prace trwały do 1859 roku. Prace kontunował C.Leemans, który w 1874 roku opublikował pierwszą monografię poświęconą Borobudurowi. W 1872 Isidore van Kinsbergen wykonał pierwsze fotografie świątyni. Jednak mimo to mało kto docenił niezwykłość zabytku i przez dłuższy czas służyła ona głównie jako źródło „pamiątek”. W 1882 główny inspektor ochrony zabytków rekomendował nawet całkowite rozebranie świątyni i umieszczenie reliefów w muzeach sugerując że jest ona niebezpiecznie niestabilna. Jednak bardzo dokładne badania wykonane przez archeologa Groenveldta nie potwierdziły tych obaw, a on sam zalecił pozostawienie jej na miejscu. W 1885 dyrektor Stowarzyszenia Archeologicznego w Yogyakarcie, Yzerman, odkrył ukryte reliefy u podstawy świątynie zawierające nieco instrukcje w sanskrycie dla rzeźbiarzy. Szczególne cechy liter pozwoliły na datowanie powstania świątyni na połowę IX wieku. Rozkradanie trwało nadal, czasem nawet ze przyzwoleniem rządu kolonialnego. 1896 roku król Chulalongkorn z Syjamu dostał w prezencie m.in. trzydzieści fragmentów reliefów, pięć rzeźb buddy, rzeźbę strażnika, rzeźbione fragmenty schodów i bram. Niektóre z nich można obecnie oglądać w Muzeum Narowowym w Bangkoku.
W latach 1907-1911 Van Erp przeprowadził zakrojone na dużą skalę prace rekonstrukcyjne i zabezpieczające, jednak cześć reliefów nie trafiła we właściwe miejsca. W 1956 badanie stanu świątyni wykonane na zlecenie UNESCO wykazało, że zły drenaż może doprowadzić ją do ruiny. W 1963 roku rozpoczęto prace zabezpieczające, przy okazji odkrywając, że wzgórze, na którym jest zbudowana też jest dziełem człowieka. Spływające ze świątyni wody deszczowe przyspieszały erozję wzgórza. W 1968 roku rząd Indonezji zwrócił się do UNESCO o pomoc w zabepieczeniu Borobudur. Badania i prace konserwacyjne pod egidą UNESCO trwały do 1983 roku obejmując rozebrania i ponowne odbudowanie świątyni wraz z nowym systemem drenażu orazz zabezpieczeniem materiałów przed niszczącym oddziaływaniem mikroorganizmów. W 1991 roku Borobudur został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Architektura
Świątynia jest reprezentacją warstw świadomości i rzeczywistości tak jak opisuje je Buddyzm. Z lotu ptaka ma kształt tradycyjnej buddyjskiej mandali, kwadratu z czterema punktami wejścia oraz kolistym środkiem. Idąc od wejścia przekracza się trzy strefy reprezentujące różne stany świadomości, aż dociera się do centralnej sfery będącej symbolem stanu rozpłynięcia się w nieświadomości Nirwany. 
Strefa 1: Kamadhatu Najniższy poziom świątyni został zabudowany przez dodtakowy fundament – został przypadkowo odkryty posczas badania wykonanych w 1885 roku przez Yzermana. Niedostępna dla odwiedzających zawiera 160 płaskorzeźb ilustrujących Sutrę Karmawibhangga – prawo przyczyny i skutku, ludzkich słabości – pożądania, morderstw, kradzieży, gwałtu i tortur. Badania wskazują, że dodatkowy fundament został dodany podczas pierwotnej budowy świątyni – jednak nie wiadomo, czy przyczyną dodania jej były kwestie obaw o stabilność świątyni, czy były to inne powody, religijne, czy też mające na celu ukrycie lubieżnych treści reliefów. Dodatkowa baza ma 3,6 m wysokości i 6,5 szerokości i jest wykonana z równą prezycją co pozostała część budowli. W trakcie prac konserwacyjnych jeden z narożników został usunięty by umożliwić odwiedzających dostęp do fragmentu oryginalnego fundamentu i kilku płaskorzeźb (fotografie wszystkich reliefów można obejrzeć w pobliskim muzeum Borobudur). 
Strefa 2: Rapadhatu Strefa przejsciowa w której ludzie uwalniają się od związków ze światem materlianym Cztery kwadratowe tarasy Rapadhatu obejmują galerie płaskorzeźb oraz setki nisz, w kótych umieszczono 328 posągi Buddy. 1300 płaskorzeźb mają sumarycznie 2,5 km długości i ilustrują teksty Gandhawyuhy, Lalitawistary, Jataki i Awadany. Pomiędzy nimi znajduje się 1212 paneli dekoracyjnych. Strefa 3: Arupadhatu Najwyższa strefa, mieszkanie bogów. Trzy koliste tarasy wznoszące się do centralnej kopuły (stupy) oddają proses unoszenia się ponad światem. Ich dekoracje są bardzo ograniczone bowiem istotna jest czystość formy. Rozmieszczone są na nich perforowane stupy o kształcie odwróconego dzwona, w których znajdują się posągi Buddy skierowane na zewnątrz świątyni. W sumie jest ich 72. Centralna stupa miala oryginalnie 42 metry wysokości przy średnicy 9,9m. W odróżnieniu od pozostałych jest ona pusta i nie wiadomo, czy w jej wnętrzu znajdował się kiedyś posąg, relikwie czy też miała zawsze być pusta. Ścieżka świątyń W czasie prac konswerwacyjnych prowadzonych na początku XX wieku zauważono, że dwie mniejsze świątynie w okolicy – Pawon i Mendut – tworzą z Borobudur linię prostą. Pawon jest oddalona od Borobudur nieco ponad jeden kiliometr, natomiast Mendut leży w odległości 3 km. Większość nauokowców jest zgodna, że pomiędzy świątyniami istnieje związek choć dokładny rytuał je wiążący pozostaje tajemnicą. Trzy świątynie tworzą trasę, na której co roku, w trakcie pełni Księżyca w kwietniu lub maju, odbywa się festiwal Waisak upamiętniający narodziny, oświecenie i śmierć Buddy Gautama.
Najnowsza historia
W 2010 roku świątynię przykrył popiół pochodzący z erupcji wulkanu Merapi. Konieczne było rozebranie ponad 50 000 kamiennych bloków w celu oczyszczenia systemu drenażu zabezpieczającego świątynię. W 2012 roku UNESCO przeprowadziło kolejne badania i prace mające na celu zabezpieczenie świątyni przez oddziaływaniem mikroorganizmów. W 2014 ponownie śwątynię zamnięto na pewien czas gdy została pokryta przez popioły z erupcji wulkanu Kelud. W 1985 dziewięć stup zostało poważnie uszkodzonych w wyniku podłożenia bomb przez islamskich ekstremistów. źródła: